Ngày nay, TP Cần Thơ đang phải đối mặt với những thách thức nghiêm trọng của quá trình đô thị hóa. Các quy hoạch tổng thể hiện tại đang mâu thuẫn trực tiếp với tính thích ứng bản địa vốn được hình thành từ hàng trăm năm qua. Trước những thách thức từ Biến đổi khí hậu (BĐKH) đang diễn ra tại TP Cần Thơ, câu hỏi đặt ra là: Phương thức nào có thể thực sự giải quyết được những vấn đề cốt lõi và đạt được các giải pháp bền vững trong phát triển đô thị? Chúng tôi cho rằng việc nghiên cứu thận trọng về lãnh thổ và đặc điểm cảnh quan khu vực, kết hợp với quản lý bền vững nguồn nước địa phương sẽ là góp phần giải quyết cho những xung đột gây ra bởi quá trình hiện đại hóa, sai lầm và suy thoái trong bối cảnh hiện nay.

TP Cần Thơ nằm giữa ngã ba sông Hậu và sông Cần Thơ, vị trí trung tâm vùng ĐBSCL. Thành phố cách biển Đông 75 km về phía Đông, cách TP HCM 169 km về phía Bắc, là một trong năm thành phố trực thuộc trung ương của Việt Nam với dân số 1.242.270 người (2014), là đầu mối quan trọng về giao thông vận tải và giao thương quốc tế của vùng ĐBSCL và của cả Việt Nam. Đất đai tự nhiên của TP Cần Thơ (năm 2010) khoảng 140.895 ha (không kể mặt nước sông Hậu) chiếm 3,50% diện tích tự nhiên vùng ĐBSCL và 0,43% diện tích tự nhiên toàn quốc. Hệ thống đô thị của TP Cần Thơ hiện hữu bao gồm 1 đô thị trung tâm với 5 quận nội thành và 05 thị trấn thuộc huyện. Diện tích tự nhiên (DTTN) các đô thị toàn TP Cần Thơ khoảng 47.012,10 ha chiếm 33,37% DTTN của thành phố.

Phạm vi nghiên cứu TPCT trong lãnh thổ Việt Nam và vùng ĐBSCL

Những thách thức trong quy hoạch và phát triển đô thị của TP Cần Thơ hiện nay

1. Những thách thức từ lũ lụt và BĐKH

Tại ĐBSCL và TP Cần Thơ, tác động của BĐKH chủ yếu sẽ thể hiện ở mực nước dâng do mực nước biển dâng cao và lượng mưa tăng lên. Lũ lụt là một trong những trở ngại chính ảnh hưởng đến các kế hoạch phát triển của TP. Hiện nay, thành phố phải đối mặt với ba nguồn ngập lụt chính: Thứ nhất, mặc dù cách bờ biển khoảng 75 km (về phía Đông) nhưng TP Cần Thơ lại chịu ảnh hưởng mạnh bởi triều cường, gây ngập úng đặc biệt nghiêm trọng khi thủy triều lên cao đỉnh điểm. Thứ hai, ngập lụt do lũ thượng nguồn sông Mekong trong mùa mưa, mùa lũ thường bắt đầu vào tháng 8 kéo dài tới tháng 11 hàng năm. Thứ ba, ngập lụt do mưa lớn vì các bề mặt không thấm nước làm tăng lượng chảy tràn bề mặt. Hơn nữa, hiện tượng xói mòn bờ sông cũng là một vấn đề nghiêm trọng, đặc biệt đối với những hộ dân sống trong các khu định cư dọc theo các bờ sông. Theo thông báo chính thức của Bộ Môi trường và Tài nguyên Việt Nam, với địa hình và cơ sở hạ tầng hiện tại của Cần Thơ, dự báo mực nước biển dâng thêm 1m sẽ làm ngập trực tiếp 19% diện tích của toàn thành phố.

Xu hướng nhiệt độ và mực nước dâng trên sông của TPCT qua các năm

2. Quy hoạch đô thị thiếu quan tâm đến bản sắc cảnh quan địa phương

Quá trình đô thị hóa nhanh chóng hiện nay có thể đe dọa nghiêm trọng tới sự độc đáo và giá trị bản sắc đô thị của TP Cần Thơ, đặc biệt là mối quan hệ sâu sắc giữa cảnh quan châu thổ và đô thị. Mối quan hệ hữu cơ giữa đất và nước sẽ bị thay đổi trầm trọng bởi sự gia tăng rộng khắp của bề mặt bê tông hóa (giảm đáng kể khả năng hấp thụ nước lũ tự nhiên của lãnh thổ) và đồng thời gia tăng tác động của BĐKH (ngập lụt và phèn hóa đất đai). Hiện nay, Cần Thơ là một trung tâm nông nghiệp quan trọng của ĐBSCL, trong đó cuộc sống đô thị và nông thôn đan xen và phụ thuộc lẫn nhau. Các vườn cây ăn trái là yếu tố thiết yếu đối với nền kinh tế và diện mạo riêng của thành phố. Nhưng sự mở rộng đô thị đã dẫn tới chuyển đổi lớn về việc sử dụng đất, tạo ra sự xáo trộn của cảnh quan giữa khu vực đô thị và nông thôn. Các vườn cây ăn trái hiện có sẽ có nguy cơ giảm đi và bị chia tách nhiều hơn. Các yếu tố cảnh quan chính tạo nên cấu trúc lãnh thổ, có thể sẽ dẫn dắt quá trình đô thị hóa tại TP Cần Thơ chính là mạng lưới đường thủy rộng lớn (sông tự nhiên và kênh đào) và địa hình (quyết định đến việc sử dụng đất cụ thể). Tuy nhiên, QHĐT hiện nay chưa chú trọng tới các lý luận về nền tảng cảnh quan hiện có. Việc thiếu cấu trúc không gian theo tầng bậc rõ ràng và thiếu thứ tự ưu tiên cho phát triển khiến quá trình đô thị hóa diễn ra ở hầu hết khắp mọi nơi.

Tình trạng ngập lụt hiện nay (hình bên trái) và dự báo ảnh hưởng của lũ lụt – xâm nhập mặn khi mực nước biển dâng 50 cm (hình bên phải) tại ĐBSCL. Nguồn: Tham khảo kịch bản của OSA/ WIT/ LATITUDE (2010).

3. Đô thị hóa đang mâu thuẫn với tính thích ứng bản địa

Trong suốt quá trình lịch sử hình thành, hệ thống kênh rạch tự nhiên có vai trò chủ đạo, dẫn dắt cảnh quan vùng đồng bằng châu thổ. ĐBSCL có một hệ thống đường thủy kéo dài và rộng, có giá trị lịch sử trong việc phân bố lãnh thổ. Yếu tố nước đã tạo hình cho vùng châu thổ, cũng như đóng vai trò quan trọng trong giao thông, thủy lợi và thoát nước. Đê kè và dải đất cao cho phép cung cấp một diện tích đất lớn hơn dành cho mùa màng và cây ăn trái. Các điểm dân cư cũng được phân tán cho phép nông dân tiếp cận với ruộng đồng nhiều hơn. Như vậy, tính năng động và phức tạp trong cảnh quan của ĐBSCL đã được tạo ra bởi một mô hình phân tán có kiểm soát với các điểm nút đô thị luôn luôn là quan trọng nhất. Các thành phố và môi trường xung quanh tại ĐBSCL đã tồn tại hàng thế kỷ trong một sự cân bằng phức tạp, các cấu trúc phụ thuộc lẫn nhau giữa nước và đất, bề mặt thấm nước và không thấm nước, tất cả được tổ chức bởi các hệ thống thủy văn để quản lý nước và ổn định đất.

Hiện trạng cảnh quan của TP Cần Thơ hiện nay (hình bên trên) và quy hoạch hướng tới một thành phố dọc sông Hậu năm 2006 (hình bên dưới). Phát triển đô thị theo nguyên lý này sẽ phá vỡ hầu hết hệ thống cảnh quan hiện tại. Nguồn: Viện – quy hoạch đô thị và nông thôn miền Nam (SIURP) (2011).

Tuy nhiên, bản sắc đô thị bản địa của Cần Thơ đang bị đe doạ nghiêm trọng bởi quá trình đô thị hóa không hợp lý. Sự thay đổi về cấu trúc lãnh thổ đã tác động tiêu cực đến khả năng hấp thụ của cảnh quan thấm nước tự nhiên. Hệ quả của sự thay đổi mối tương quan giữa đất và nước là sự chuyển dịch về cơ bản từ cộng đồng xã hội gắn với nước sang cộng đồng xã hội gắn với hạ tầng giao thông, kéo theo đó là sự thay đổi cơ bản về tổ chức không gian của khu vực. Tại TP Cần Thơ, việc san lấp vô ý thức các vùng đất thấp (cao thêm tới 2-2.5m) và số lượng các bề mặt không hấp thụ được nước tăng lên dẫn đến những hậu quả đi kèm là nước mưa trôi đi nhanh hơn và mực nước ngầm đang xuống thấp dần. Sự phát triển mất kiểm soát của đô thị đang mâu thuẫn trực tiếp với tính thích ứng bản địa đang đặt ra câu hỏi về cách tiếp cận mới trong quản lý nguồn nước tại TP Cần Thơ.

Sự thay đổi giữa cấu trúc giữa đất và nước khiến tổ chức không gian của TPC Cần Thơ thay đổi
Nguồn: Nemcova/Wust 2008

Chiến lược thiết kế đô thị cảnh quan thích ứng với lũ lụt tại TP Cần Thơ

Những sáng kiến tại Cần Thơ là đề xuất một mô hình đô thị cảnh quan với một cấu trúc đan xen rõ ràng về địa mạo, thủy văn, mảng xanh và điều kiện đất đai. Hình thái đô thị mới gắn liền với cảnh quan để bảo tồn tài nguyên nước, trữ nước, thoát nước và xử lý nước, đồng thời phục vụ sản xuất nông nghiệp. Những đề xuất chiến lược cảnh quan đô thị được coi như một động lực giúp thành phố có thể thích ứng được với điều kiện lũ lụt trong bối cảnh mới.

1. Tổ chức lãnh thổ và cảnh quan

a. Tái cấu trúc trở về một đô thị sông nước

Bản đồ phân tích chi tiết hiện trạng tổ chức lãnh thổ của TPCT. Nguồn: SIURP (2011

Sự phát triển tương lai của Cần Thơ được định hướng như một trung tâm vùng chạy dọc phía bờ Nam sông Hậu. Đây là một cơ hội để Cần Thơ cơ cấu lại mối quan hệ sông nước vốn có của mình để quay lại phía bờ sông Hậu. Tuy nhiên, để định hướng này thêm tính khả thi, điều quan trọng là các khu đô thị (KĐT) dự kiến không được kết mảng thành một vùng đô thị rộng lớn bên sông, điều này khiến thành phố phát triển hỗn loạn, thiếu bản sắc. Tầm nhìn của TP Cần Thơ là TP Sông nước có liên hệ tới việc phối hợp các nhịp điệu khác nhau của sông Hậu theo ba cách. Cách thứ nhất, xác định cơ cấu phân bố của đô thị, thay vì một TP trải dọc liên tục theo bờ sông Hậu, Cần Thơ nên được phát triển thành một chuỗi trung tâm các KĐT với bản sắc riêng của mình. TP mở rộng và vùng lân cận của nó được quy hoạch thành một tập hợp những trung tâm với những đặc điểm và quy mô khác nhau, dựa trên sự tương tác giữa mạng lưới hạ tầng và hệ sinh thái (cây xanh và mặt nước). Cách thứ hai, sự đan xen giữa các khu vực đô thị và cảnh quan mở được nhấn mạnh thêm bằng các cù lao trên sông Hậu, đề xuất ở đây là giữ nguyên trạng thái tự nhiên vốn có của chúng. Cuối cùng, nhịp điệu của các nhánh sông vuông góc của sông Hậu (sông Cần Thơ, Ô Môn…) là một nét đặc trưng quan trọng của bản sắc sông nước của TP Cần Thơ. Những nhánh sông và các kênh chính này kết nối vùng cảnh quan nông thôn phía Nam với sông Hậu, và là yếu tố quan trọng trong việc cấu trúc lại lãnh thổ. Các đường thủy này có thể được xem như xương sống hay ranh giới cho các KĐT hiện hữu và tương lai.

b. Tích hợp cảnh quan nông nghiệp để xây dựng một thành phố miệt vườn

Một trong những yếu tố bản sắc nổi bật nhất của Cần Thơ là mạng lưới đa dạng các loại cây ăn trái gắn liền với mạng lưới đường thuỷ và địa hình cảnh quan. Cây ăn trái không chỉ quan trọng trong việc cung cấp thực phẩm trong vùng mà còn là tiềm năng và sản phẩm của mối quan hệ kinh tế – sinh thái và nông nghiệp – du lịch. Là tài sản lớn về mặt sinh thái và kinh tế, vườn cây ăn trái đóng một vai trò then chốt trong chiến lược tạo dựng cảnh quan của TP. TP và môi trường xung quanh đã tồn tại hàng thế kỷ trong một sự cân bằng phức tạp, các cấu trúc phụ thuộc lẫn nhau giữa nước và đất, giữa bề mặt thấm nước và không thấm nước – tất cả được tổ chức bởi các hệ thống thủy văn hợp lý để quản lý nước và ổn định đất. Mức độ ngập lụt rõ ràng là yếu tố quyết định mục đích sử dụng đất (sản xuất hay cư trú, an toàn hay không an toàn…). Việc nghiên cứu cẩn thận về lãnh thổ hiện tại sẽ cung cấp những gợi ý về một phương án thay thế việc lấp các vùng đất thấp một cách bừa bãi.

Vì vậy, để xây dựng một “thành phố miệt vườn”, thiết kế đô thị dựa trên nguyên lý cảnh quan nông nghiệp hiện có là hết sức cần thiết. Sự phụ thuộc lẫn nhau giữa các vùng đất được tôn nền và các kênh thuỷ lợi tỏ ra phù hợp với địa hình trung bình ở Cần Thơ (ví dụ như các dải đất hai bên sông nơi không đủ cao độ để dành cho đô thị hoá sẽ được phát triển thành các hành lang cây ăn trái). Tính liên tục của cảnh quan không chỉ quan trọng ở quy mô toàn thành phố, mà còn quan trọng trong sự kết hợp giữa đô thị và thiên nhiên một cách bền vững tại các khu đô thị mới. Đề xuất chiến lược sinh thái nhấn mạnh một mạng lưới kết nối cây xanh – mặt nước chạy xuyên vào đô thị, tạo nên một hạ tầng sinh thái rộng khắp trong tổng thể đô thị. Như vậy, mạng lưới cây ăn trái có thể trở thành một nhân tố giá trị trong việc tổ chức cảnh quan và tái cấu trúc khu vực.

Những khu vực chưa xây dựng của thành phố có thể trở thành những vườn cây rộng lớn. Những vườn cây mới có thể trở thành một thành phần quan trọng trong hệ thống các không gian xanh công cộng trong khu vực nội đô và các khu mở rộng của thành phố – nối liền thành thị với nông thôn, tạo ra nhiều lợi ích về sinh thái. Việc trồng rừng (hay các vườn cây ăn trái) có thể được phát triển thông qua “lâm nghiệp xã hội”, trong đó đất đai không được sử dụng và đất hoang sẽ được trồng cây, duy trì và thu hoạch cho lợi ích kinh tế với sự tham gia của cộng đồng trong việc quản lý các nguồn tài nguyên thiên nhiên.

Tích hợp cảnh quan nông nghiệp (bên trái) vào hạ tầng xanh đô thị (bên phải) nhằm tạo nên hình thái thích ứng mới của TPCT. Nguồn: SIURP (2011)

2. Xây dựng cấu trúc đô thị linh hoạt thích ứng với lũ

• Thiết lập cấu trúc mạng lưới nước thích ứng với lũ lụt

Trong tầm nhìn về xây dựng hạ tầng TP, mạng lưới nước được thiết kế để giải quyết các vấn đề về lượng nước (trữ nước bề mặt, thoát nước và thủy lợi) và chất lượng nước (xử lý nước thải), kết hợp với việc sử dụng mạng lưới nước cho các hoạt động giải trí và tạo vẻ đẹp cảnh quan. Do đó, một loạt các lưu vực trữ nước và các công viên lọc nước được đề xuất. Các lưu vực sẽ rất cần thiết để phòng chống ngập úng và thu gom nước, chúng cũng làm chậm lại dòng chảy nước bề mặt, và theo đó làm giảm sự lưu chuyển xuôi dòng của nguồn nước lũ. Để lọc nước, các khu vực cảnh quan đất ngập nước được xây dựng và những hồ yếm khí được xem là những giải pháp tối ưu nhờ tận dụng được những quy trình tự nhiên của hệ sinh thái bản địa.

Các hồ trữ nước phân tán và các bộ máy làm sạch nước tự nhiên được xây dựng làm bộ khung cho phát triển các khu dân cư. Mạng lưới các công viên công cộng được tích hợp vào khu vực xử lý nước, chúng được đề xuất gắn với mạng lưới đường thủy tự nhiên; mỗi công viên gồm có một hệ thống làm sạch nước, kết hợp với các công trình công cộng, các khu giải trí và vườn cây ăn trái. Những vườn cây ăn trái mới cũng có thể được trồng gần các khu dân cư, tạo bóng mát đồng thời đẩy mạnh kinh tế nông nghiệp và cản trở việc phát triển đô thị tự phát.

Kết nối giữa đô thị vào hệ thống không gian và hệ sinh thái ven sông

• Cấu trúc đô thị linh hoạt và sẵn sàng chuyển sang cơ chế thích nghi với lũ.

Thiết lập các mối quan hệ giữa đô thị hóa và động lực thủy văn sao cho chúng không loại trừ lẫn nhau là nhiệm vụ của thiết kế và quy hoạch đô thị của TP Cần Thơ. Các biện pháp thiết kế có thể cho phép thành phố tính đến tình huống xấu và thích nghi với lũ lụt. Có thể kể đến phát triển các loại nhà ở với cấu trúc cột chịu lực với tầng trệt của tòa nhà có chức năng như một không gian mở, khi có lũ các không gian này cho phép chứa lũ và cũng để lũ thoát đi dễ dàng. Mặt khác, các ngôi nhà “lưỡng cư” nằm trên mặt đất, nhưng khi có lũ có thể nổi lên là những phương án cần tính đến trong thiết kế đô thị. Tuy nhiên về dài hạn, tốt nhất là tất cả các tòa nhà trong khu vực trũng thấp cần được nâng lên hoặc có thể nổi trên mức nước lũ cao nhất. Điều quan trọng nhất hiện nay là không nên đô thị hóa vào những vùng đất trũng có tiềm ẩn nguy cơ ngập lụt.

Kết hợp giữa hạ tầng và động thái thủy văn để quản lý lũ lụt. Nguồn: SIURP (2011).

Kết Luận

Dấu vết cảnh quan ngày nay của Cần Thơ, bao gồm vùng lãnh thổ của cả đô thị và nông thôn đã phản ánh những ảnh hưởng mạnh mẽ của các giai đoạn trước và trong thời kỳ thuộc địa, thông qua kỹ thuật thủy công và các phương pháp tự nhiên trong kiểm soát nguồn nước. Thành phố và môi trường xung quanh đã tồn tại hàng thế kỷ trong sự cân bằng phức tạp, tất cả được tổ chức bởi hệ thống thủy văn hợp lý để quản lý nước và ổn định đất. Ngày nay, nhiều thách thức buộc TP Cần Thơ phải thích ứng lại với những điều kiện mới, đô thị hóa và lũ lụt đang là một trong những thách thức lớn nhất ảnh hưởng đến mục tiêu phát triển bền vững của thành phố. Nghiên cứu thận trọng về tổ chức lãnh thổ và cảnh quan khu vực là cơ sở để giải quyết những thách thức mới. Hướng phát triển tiếp theo của TP Cần Thơ cần tăng cường mối quan hệ tương tác giữa các yếu tố cảnh quan, cơ sở hạ tầng và đô thị hóa. Trong đó, xây dựng một hệ thống cảnh quan gắn liền với cơ sở hạ tầng và động thái thủy văn sẽ là nền tảng cho hình thái mới của TP Cần Thơ – Đô thị Cảnh quan – Đô thị Sông nước. Như vậy, thiết kế đô thị sẽ đóng một vai trò quan trọng trong việc chuyển đổi sang mô hình thích ứng với lũ của thành phố. Phát triển các lợi thế của TP Cần Thơ như cảnh quan nông nghiệp trù phú hay hạ tầng nước sẵn có chính là cách thích ứng với lũ lụt hiệu quả nhất.

TP Cần Thơ hội tụ nhiều tiềm năng để trở thành một thành phố thích ứng với lũ lụt. Vì vậy, nhiệm vụ của các nhà thiết kế đô thị, các nhà sinh thái học cần hợp tác nhiều hơn để nghiên cứu đưa lũ trở thành nguồn tài nguyên cho thành phố.

Theo Nguyễn Văn Long – Đại học Nông Lâm TP.HCM
Mai Văn Trầm – Đại học Cần Thơ